'Hier staan wij. Onze naam: de getrouwen.' Met die krachtige woorden laat Patrick Lateur een koor van grijsaards de oudst bewaarde Griekse tragedie, de “Perzen” van Aischylos, openen. De dichter, die zelf had meegestreden in de beroemde slagen tegen de Perzen, beschrijft daarin hoe Griekenlands toenmalige vijand met bang hart het nieuws van de nederlaag in Salamis afwacht. Het is niet moeilijk om te zien hoe de stof van die tragedie ook vandaag nog pijnlijk relevant blijft. En hoe origineel Aischylos het oorlogsverdriet door de ogen van de vijand bekijkt.
Aischylos heeft zowat tachtig titels op zijn naam staan, maar slechts zeven tragedies zijn volledig bewaard. Op de “Perzen” na, ontleent Aischylos zijn inhoud telkens aan de Griekse mythologie: Polyneikes en Eteokles vechten om de macht in Thebe na de dood van Oidipous (“Zeven tegen Thebe”); de dochters van Danaos zoeken toevlucht bij Pelasgos na hun opgedrongen huwelijk met de zonen van Aigyptos (“Smekelingen”); en Prometheus, hangend aan zijn rots, gaat in confrontatie met Zeus (“Prometheus geketend”). In de “Oresteia”, de enige bewaarde trilogie, vermoordt Klytaimnestra haar man bij thuiskomst uit Troje (“Agamemnon”), Orestes doodt vervolgens uit wraak zijn moeder (“Offerplengsters”) en wordt door de Wraakgodinnen achtervolgd (“Eumeniden”).
Het universele thema van het menselijke lijden in die tragedies blijft lezers en kunstenaars inspireren. Maar toch zijn vertalingen van de tragedies in het Nederlands zeldzaam. Slechts drie vertalers waagden zich tot nu toe aan het integrale werk van Aischylos: L.A.J. Burgersdijk in 1903, P.C. Boutens in 1947 en Emiel de Waele in 1975. Wel werden soms een of meerdere stukken in vertaling gepubliceerd: zo verschenen in 1995 gelijktijdig twee vertalingen van de Oresteia, door Gerard Koolschijn en Marietje d'Hane-Scheltema. Met grote blijdschap en verwachtingen keken wij dus uit naar de vertaling van Patrick Lateur.
Aischylos vertalen is een uitdaging. De handelingen zijn betrekkelijk eenvoudig: de essentie van het verhaal kan kort samengevat worden. Maar de sfeerschepping is des te belangrijker. De angst, het geloof in de goden, de berusting, de schuldgevoelens, de wraak. Die wekt Aischylos op met een zeer beeldende taal en een originele poëtische woordenschat. Zijn barokke stijl laat weinig ruimte voor vereenvoudiging, als je echt wil vertalen en niet tot herschrijven wil overgaan. Als er iemand dat kan, dan wel Patrick Lateur.
Voor zijn vertalingen van “Ilias” (“Wrok in Troje”) en “Odyssee” (“Een zwerver komt thuis”) uit 2010 en 2016 werd Lateur bezongen met lof en met prijzen bekroond. Hij legt in zijn vertalingen een dichterlijk taalgevoel dat die van het origineel evenaart. Bij zijn Homerosvertalingen koos Lateur ervoor om de Griekse hexameters in vijfvoetige jamben te vertalen. Die polemiek hoeven we hier gelukkig niet te voeren, want de personages in de tragedie spreken in jamben. Lateur behoudt de jamben en dus het natuurlijke ritme van de dialogen. De koorliederen hebben een ingewikkelder metrische structuur, die Lateur terecht in vrije verzen omzet.
Zijn vertaling van de Homerische epen heeft Lateur zeker geholpen bij het weergeven van de beeldenrijkdom en de muzikaliteit van Aischylos’ verzen, bij wie de invloed van Homeros duidelijk weerklinkt. Lateur vindt voor de onalledaagse woordsamenstellingen van Aischylos steeds elegante, expressieve oplossingen: φόνον αἱματοσταγῆ wordt ‘een moord die ruikt naar spattend bloed’ en κράτος καρδιόδηκτον ‘een macht die het hart verscheurt’. Ook de metaforen weet Lateur prachtig te bewaren: ‘want wijsheid had het roer van zijn gemoed in handen’ (φρένες γὰρ αὐτοῦ θυμὸν ᾠακοστρόφουν), zegt Dareios’ schim over Kyros. De beeldende kracht van Aischylos’vergelijkingen blijven bij Lateur overeind zonder gekunsteld aan te voelen. Zo zingt het koor over Agamemnon en Menelaos: ‘Met luide stem schreeuwden zij Ares’ naam, als gieren die danig verdrietig om hun jongen roeien met de riemen van hun vleugels en hoog boven het nest in kringen vliegen.’ De visualiteit en synesthesie is bij Aischylos sterk aanwezig, zoals wanneer de schim van Klytaimnestra zegt: ‘Bezie die wonden met de ogen van uw hart”’(ὁρᾶτε πληγὰς τάσδε καρδίας ὅθεν). Soms vult Lateur de rijkdom van het Grieks verder aan met mooie alliteraties en stijlfiguren in het Nederlands: ‘In zijn oog blinkt blauwzwart de blik van een dodelijke draak’ (κυάνεον δ᾽ ὄμμασι λεύσσων φονίου δέργμα δράκοντος) of Orestes tot Klytaimnestra: ‘Je moord was goddeloos, ook goddeloos je dood’ (ἔκανες ὃν οὐ χρῆν, καὶ τὸ μὴ χρεὼν πάθε). Woordspelingen gaat Lateur niet uit de weg: soms geeft hij de etymologie expliciterend weer (“Eteokles, met ‘ware roem’ en Polyneikes, met ‘veel strijd’”), dan weer vinden we bijkomende uitleg in de noten achteraan het boek. In die aantekeningen legt Lateur ook metaforen uit, geeft hij inhoudelijke toelichtingen of vermeldt hij de verwijzingen naar Homeros.
Lateur heeft met veel respect voor de brontekst een eigen poëtisch werk gecreërd, dat je als lezer traag doet lezen, om van elk woord en elke uitdrukking te kunnen genieten. Want de taal van Aischylos is overweldigend. Zijn tragedies zijn schilderijen in woorden. Maar zijn fantasierijke manier van uitdrukken maakt de tekst niet altijd even toegankelijk. In de Oudheid kreeg Aischylos al het verwijt moeilijk en raadselachtig te zijn. Ook tekstkritisch stellen de tragedies de vertaler voor problemen. Want de tekst is zo gebrekkig overgeleverd, dat het vaak onduidelijk is wat Aischylos precies heeft geschreven. Maar Lateur presenteert de tragedies als een samenhangend tekstgeheel, waarbij hij zich baseert op de Loebeditie van Alan Sommerstein uit 2008. Het is fijn dat hij de verzen nummert, zodat we er als lezer ook makkelijk de Griekse brontekst kunnen naast leggen.
Lateur geeft aan dat zijn vertaling vooral bedoeld is als een leestekst. Hij deelt de tekst niet op in de klassieke onderdelen van de tragedie (hij geeft die structuur wel vooraf mee) en voegt aan zijn vertelling enkel minieme regieaanwijzingen toe. Maar Aischylos schrijft zo visueel, en Lateur geeft dit zo treffend weer, dat je je perfect kan inbeelden dat zijn vertaling ook op een podium zou werken, zoals ook zijn vertaling van de “Ilias” als een theatermarathon op de planken kwam. Want elke zin geeft stof tot nadenken. Actualisering en engagement zijn nooit ver weg. ‘Voor immigranten houdt elke mens zijn kwade tong klaar’ (“Smekelingen”). ‘Vroeg doodgaan levert meer op dan laat overlijden’ (“Zeven tegen Thebe”). ‘Een leven vol anarchie, een leven onder tirannie: keur geen van beide goed’ (“Eumeniden”). ‘Voor wie niet lijden moet is het gemakkelijk om wie het slecht vergaat te waarschuwen en raad te geven’ (“Prometheus geketend”). ‘Want zo zijn de mensen: wie neergevallen is krijgt nog wat trappen na’ (“Agamemnon”).
Alle superlatieven die recensenten de Homerosvertalingen van Lateur toezwaaiden, kunnen we opnieuw bovenhalen: subliem, het origineel waardig, een huzarenstuk. Wat een prachtige uitnodiging om de Griekse tragedie te (her)ontdekken.