Waarom ik mij verzet. Met een essay van Kick Bras

We leven in verontrustende tijden: er zijn oorlogen die uit de hand lopen, er is de klimaatverandering die slachtoffers maakt, er is de ondermijning van de democratie en de toenemende polarisatie… In die hardvochtige tijden is het niet onzinnig de geschiedenis te bestuderen of inspiratie te zoeken bij voorbeeldige figuren. Soms blijken gebeurtenissen en visies uit het verleden toch nog een grote actuele relevantie te hebben. Zo loont het je te verdiepen in de levensloop en het oeuvre van de Duitse theoloog en pastor Dietrich Bonhoeffer (1906-1945), een kopstuk in het verzet tegen Hitler. Een aanrader is zijn krachtige tekst “Rechenschaft an der Wende zum Jahr 1943: Nach zehn Jahren”. Het is lovenswaardig dat emeritus predikant Kick Bras, als onderzoeker verbonden aan het Titus Brandsma Instituut in Nijmegen, die tekst vertaalde en van uitvoerige commentaar voorzag. Het boek kreeg de titel “Waarom ik mij verzet”. In de inleiding geeft de auteur een mooi overzicht van de voornaamste kopstukken en organisaties in het verzet zodat je Bonhoeffer goed kan situeren. Het hoofdbestanddeel ligt bij de vertaling van de “Verantwoording” en de commentaar bij die tekst die Bonhoeffer schreef, tien jaar nadat Hitler aan de macht was gekomen. Op dat moment was het al voldoende duidelijk welke richting de Führer uit wou. Als toemaatjes belicht Bras het martelaarschap van Bonhoeffer en geeft hij een overzicht van de gedenkplaatsen die aan zijn martelaarschap herinneren. Dat alles samen levert een bijzonder degelijk en rijk boek op, met tal van linken naar de actualiteit. Hoe kun je vandaag christen zijn in een wereld die haaks staat op jouw gods-, mens- en wereldbeeld? Moet je alles dan maar ondergaan of dien je in verzet te komen? En wat houdt dat verzet dan in? Kan zelfs geweld noodzakelijk zijn op een gegeven moment of is een christen sowieso een pacifist? Bonhoeffer worstelde lange tijd met die vragen, maar kwam steeds meer tot het besef dat je soms effectief niet anders kan dan tot actie over te gaan om erger te voorkomen. Van een pacifisme evolueerde hij naar een houding van actief verzet. Christenen moeten vermijden van hun geweldloosheid een afgod te maken. In sommige gevallen is niet handelen een vorm van nalatigheid en schuldig verzuim. Soms is gewelddadig verzet tegenover het onaanvaardbare gerechtvaardigd. Het is in welbepaalde omstandigheden ronduit een plicht om het kwaad te stoppen. Zwijgen is geen optie, maar ook woorden volstaan niet. Er moet effectief tot daden worden overgegaan. Passief afwachten en gevoelloos toekijken zijn volgens de Duitse theoloog geen christelijke houdingen. Om de bevrijdende en verlossende liefde van Christus onder de mensen te brengen, zijn verantwoordelijke daden nodig, schrijft hij. Je moet je durven open te stellen voor gevaar door op het gewenste ogenblik in te grijpen, ook al loopt je daarmee zelf risico’s. Als je op de hoogte bent van een ernstig kwaad, moet je doen wat je kunt om het te stoppen, ook al maakt dat van jou een mededader. Aanvankelijk toonde Bonhoeffer zich geregeld angstig en herhaaldelijk poogde hij zijn lot te ontlopen (door Duitsland te verlaten), maar hij keerde telkens op zijn stappen terug om consequenter aan de waarheid en de gerechtigheid recht te doen. Met de jaren groeide zijn vastbeslotenheid en zijn trouw aan de ingeslagen weg, de weg van de navolging van Christus. Niet alleen overwon hij zijn angst, hij ging die angst zelfs als een gebrek zien. Angst is altijd een slechte raadgever. Angst verlamt de mensen waardoor ze niet tot daden komen en zich niet verzetten als het nodig is. Na het lezen van die vlijmscherpe analyses knaagt toch de vraag of jezelf als lezer moedig genoeg bent, en of je wel genoeg doet om van deze wereld een betere plek te maken. De toekomstige generaties zullen daarover oordelen.